Budowniczowie zegara Zamku Królewskiego, 1974 r.
Zegar Zamku Królewskiego w Warszawie, znajdujący się na dominującej nad Placem Zamkowym Wieży Zygmuntowskiej, od znajdującego się tam zegara zwanej także Wieżą Zegarową, obchodzi w tym roku swoje wyjątkowe jubileusze. 75 lat temu – 17 września 1939 roku, w wyniku hitlerowskiego bombardowania i pożaru, zegar zatrzymał się wskazując godzinę 11.15, a przed 40 laty – 19 lipca 1974 roku o godzinie 11.15, odżył dziełem warszawskich rzemieślników, wznawiając odmierzanie czasu i do dziś dnia działa nienagannie. Jego wykonanie jest niezwykłym świadectwem tamtych czasów i niepowtarzalnym dziełem zegarmistrzów warszawskiego Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników miasta stołecznego Warszawy
Zegar jako symbol władzy
Pierwsze zegary mechaniczne, nie tylko dla chęci pokazania się, ale także ze względu na poziom wydatków umieszczane były na wieżach zamków i kościołów. W takich miejscach były one doskonale widoczne, ale były równocześnie symbolem i atrybutem władzy, oraz uporządkowanego systemu prawnego, a wskazując czas systematyzowały życie wspólnot ludzkich. Dowodem takiego twierdzenia są także dzisiejsze urzędy, które teraz coraz częściej posiadają zegar publiczny. Pierwszy taki warszawski zegar znalazł się na wieży, nieistniejącego dziś, Ratusza Miejskiego usytuowanego na Rynku Starego Miasta. O jego istnieniu, wiadomo między innymi dzięki zapisom o zniszczeniu ratusza i zegara w roku 1431. Zegar na Wieży Zygmuntowskiej pojawił się zaraz po zakończeniu budowy Zamku Królewskiego w roku 1622. W swojej historii dzielił on losy miasta i jego mieszkańców. Wraz z wieżą zniszczony w czasie wojen szwedzkich, odbudowany, zamieniony na nowy, przez lata był pod opieką zegarmistrzów, którzy dumnie nosili przydomek „królewskich”. Ten obowiązek przedstawiciele cechu wykonywali nawet w czasach, gdy Zamek Królewski był rezydencją Namiestnika Carskiego, a każdy opiekun przed wejściem na wieżę był szczegółowo sprawdzany. Zniszczenia Zamku dokonała II wojna światowa. W wyniku bombardowania Warszawy przez niemieckie samoloty, w dniu 17 września 1939 Zamek Królewski stanął w płomieniach, a o godzinie 11.15 zatrzymały się wskazówki zegara. W takim stanie tak budynek, jak i zegar przetrwały do 1944 roku, kiedy to Niemcy wysadzili spalony Zamek Królewski. Po wojnie miejsce w którym stał Zamek zostało niezabudowane, a fundamenty murów i jedna szczątkowa ich pozostałość, były świadectwem przez wieki istniejącego w tym miejscu budynku.
Będzie Zamek Królewski – będzie zegar
W wydaniu z dnia 21 stycznia 1971 roku, Życie Warszawy – najważniejszy stołeczny dziennik, tytułowym artykułem informującym o spotkaniu środowisk twórczych z Pierwszym Sekretarzem PZPR – Edwardem Gierkiem, w dniu 20 stycznia obwieścił, iż z inicjatywy władz i społeczeństwa stolicy, Zamek Królewski będzie odbudowany. Trudno orzekać, czy taki właśnie był zamysł władzy, a z chronologii wydarzeń można wręcz zakładać, że nie, jednak wobec entuzjastycznie przyjętej informacji medialnej przekazanej przez Życie Warszawy, Biuro Polityczne PZPR zmuszone było podjąć w dniu 21 stycznia decyzję o odbudowie Zamku Królewskiego.
W dobie czynów społecznych, ale także dzięki szerokiemu społecznemu zaangażowaniu, jeden z warszawskich zegarmistrzów – Witold Szymoński samodzielnie podjął się wykonania zegara zamkowego. W swoich zegarmistrzowskich dokonaniach miał on już wprawdzie współudział w wykonaniu w roku 1969, wieżowego zegara mechanicznego – na wieży Gołębnika, przy ulicy Puławskiej, jednak mechanizm tamten (dzięki opiece pracujących w tym miejscu zegarmistrzów – Bożeny i Janusza Siudymów działający do dziś dnia) miał zupełnie inną skalę, a do tego wiodącą rolę dla jego wykonania miała prawdopodobnie firma zegarmistrzowska Pawlicki i Ziarnicki. Aktywność informacyjna wskazanego zegarmistrza, przy zapotrzebowaniu na takie dane ze strony mediów spowodowała nagłośnienie przekazu. Dzięki temu szeroko było wiadomo, iż przedstawiciel Cechu Zegarmistrzów, Złotników, Optyków, Grawerów i Brązowników Miasta Stołecznego Warszawy (bo każdy z indywidualnych rzemieślników obligatoryjnie należeć musiał do Cechu) podjął się budowy zegara dla Zamku Królewskiego.
Trzeba sobie zdawać sprawę, że tylko krótko po II Wojnie Światowej działająca i zamknięta z powodów politycznych produkcja zegarów wieżowych w zakładach w Srebrnej Górze, gdyż większość zegarowych zamówień składały parafie katolickie, była jedyną jednostką organizacyjną, która mogłaby się poszczycić produkcją zegarów wieżowych, czy ogólnie przyjmując „doświadczeniem” w konstruowaniu takich zegarów.
Zespół Cechowy i wsparcie naukowe
Tak, jak każdy z indywidualnych zegarmistrzów był członkiem Cechu, tak Cech brał swego rodzaju odpowiedzialność, za zawodowe działania każdego z nich. Jednak w kwestii zegara zamkowego, w samym cechu warszawskim ścierały się różne wizje, co do potencjalnego możliwego sposobu rozwiązania konstrukcji zegara. W gronie zegarmistrzów cechowych były przecież także osoby, które w ciągu ostatnich lat wykonywały dla stolicy różne zegary publiczne. Zwykle były to zegary elektryczne, tak jak na ścianie kamienicy na Nowym Mieście, czy na gmachu Domu Studenckiego Akademik, ale trafił się też mechaniczny – wspomniany powyżej – na Gołębniku. Był to czas rozkwitu stosowania sieci czasu i propozycja takiej właśnie sieci dla całego Zamku Królewskiego, z zegarem wieżowym – jako jednym z jej elementów także została zgłoszona. Niezależnie od powyższego, pojawiły się obawy co do możliwości poprawnego wykonania mechanizmu zegarowego przez pana Szymońskiego. Z tego powodu Cech powołał swój własny Zespół Budowy Zegara (ZBZ).
W kwestii wyboru koncepcji zegara, w siedzibie Cechu odbyło się specjalne zebranie, z udziałem profesora Jana Zachwatowicza – przewodniczącego Komisji Architektoniczno-Konserwacyjnej przy Obywatelskim Komitecie Odbudowy Zamku Królewskiego (OKOZK), dyrektora biura tegoż Komitetu, osób z Politechniki Warszawskiej i Przemysłowego Instytutu Automatyki i Pomiarów (PIAP) oraz oczywiście przedstawicieli Cechu ZZOGiB m.st. Warszawy. Kwestię włączenia zegara wieżowego w sieć czasu posiadającą swoje zegary wtórne we wszystkich komnatach zamkowych rozwiały słowa Profesora J. Zachwatowicza, który stwierdził, że: „Nam zależy na tym, aby ludzie zwiedzający w przyszłości Zamek zapomnieli, że czas płynie…”. Profesor Zachwatowicz uznał, że wystarczy ok. 20 zegarów w pomieszczeniach administracyjnych i technicznych, natomiast w salach reprezentacyjnych mogą znajdować się tylko zegary zabytkowe.
Po gorącej dyskusji ostatecznie zdecydowano, że konstrukcja nowego zegara, będzie oparta na tradycyjnej – mechanicznej zasadzie działania, a źródłem dźwięku będą dzwony. Istotnym argumentem, który wzięty był pod uwagę w trakcie dyskusji było to, że zegar mechaniczny byli w stanie wykonać zegarmistrze Warszawscy, przy wsparciu specjalistów z Politechniki Warszawskiej i osób związanych z przemysłem maszynowym.
Wobec nabrania przekonania o niemożliwości wykonania odpowiedniej jakości mechanizmu zegara przez pana Szymońskiego, Zespół Budowy Zegara, przy Cechu Zegarmistrzów, Złotników, Optyków, Grawerów i Brązowników Miasta Stołecznego Warszawy, kierowany przez mistrza Władysława Zaleskiego i jego zastępcę Eugeniusza Wójcika, składający się z członków cechu, wsparty przez profesora (ówcześnie docenta) Zdzisława Mrugalskiego i jego byłego studenta i dyplomanta – mgr inż. Marka Górskiego, zintensyfikował swoją działalność.
Jaki zegar? Najlepszy z najlepszych
Przystępując do rozważań co do konstrukcji planowanego zegara dla Zamku Królewskiego, nieformalny jeszcze Zespół Budowy Zegara zaczął zbierać informacje o istniejących zegarach wieżowych, by móc porównać różne istniejące rozwiązania. Przy jednym z takich objazdów, przedstawiciele zespołu, w celu rozmowy o zegarze odwiedzili w Niepokalanowie luminarzy polskiego zegarmistrzostwa i autorów wielotomowego opracowania – podręcznika nauki zawodu, braci zakonnych: Wawrzyńca Podwapińskiego i Bernarda Bartnika. Jeden z tomów ich opracowania dotyczył konstrukcji i napraw zegarów wieżowych. To właśnie bracia zasugerowali przedstawicielom Cechu włączenie do Zespołu Budowy Zegara, znanych im ze współpracy na zegarowym polu, profesora Zdzisława Mrugalskiego oraz mgr inż. Marka Górskiego. Pan Marek Górski został telegraficznie zaproszony do siedziby Cechu i to on z kolei zasugerował włączenie do prac nad zegarem mistrza Władysława Zaleskiego, który zaangażował się do tego stopnia, że został kierownikiem Zespołu. Przegląd zegarów istniejących był bardzo szeroki, a zadaniem zegarmistrzów było wyselekcjonować wszystkie najlepsze mechanizmy, tak by konstrukcja planowanego zegara łączyła wszystkie dobre cechy istniejących zegarów, wykluczała ich ułomności, oraz umożliwiała zastosowanie najnowszych, unikatowych rozwiązań. Nie wchodząc w szczegóły techniczne projektu, istotnymi wskazaniami dla konstrukcji mechanizmu były: wysoka dokładność działania, niewrażliwość na zakłócenia zewnętrzne (zmiany temperatury, niestandardowe obciążenie wskazówek, choćby poprzez siadające na nich ptaki, czy oblodzenie), oraz trwałość urządzenia.
Szczegółowe założenia konstrukcyjne mechanizmu zegara, a później dokumentację techniczną pod kierownictwem profesora Mrugalskiego, opracował mgr inż. Marek Górski zatrudniony wówczas w Centralnym Biurze Konstrukcyjnym Obrabiarek (CBKO) w Pruszkowie, a później prowadzący zakład zegarmistrzowski w Pruszkowie. W CBKO kilkuosobowa grupa kreślarzy współpracowała przy wykonaniu dokumentacji konstrukcyjnej. Pełna dokumentacja zawierała ok. 100 rysunków wykonawczych poszczególnych części i kilkunastu rysunków złożeniowych.
Dokumentację elementów zewnętrznych – tarcz i wskazówek, z wielką troską o wierne odtworzenie ich dawnego wyglądu, opracował w czynie społecznym, zespół osób wywodzący się z Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. Obydwa zestawy dokumentów zatwierdzała Komisja Architektoniczno-Konserwatorska przy OKOZK pod przewodnictwem prof. J. Zachwatowicza.
Prace na Bugaju i hangarach MSW
Członkowie Zespołu Budowy Zegara otrzymali rysunki wykonawcze poszczególnych części i każdy z nich samodzielnie, lub zamawiając w różnych zakładach – często odpłatnie, ale własnym staraniem, wykonywali części składowe. Zegar posiada ich około 400. Te największe – jak płyty korpusowe zostały odlane w Hucie Warszawa i obrobione w CBKO w Pruszkowie. Inne – takie jak: łożyska samosmarujące dostarczyły Zakłady Metalurgiczne „Trzebinia”, a łańcuchy do obciążników wykonały Zakłady Rowerowe „Romet” w Poznaniu. Wykonanie poszczególnych elementów, samodzielne czy poprzez odpowiednie zakłady, to dopiero początek pracy nad wykonaniem zegara, a i ten etap dostarczył sporo trudności. Choćby płyty konstrukcyjne, które w obróbce końcowej miały być frezoowane, ze względu na wysoką twardość materiału (bo hutnicy dla zegara postarali się o najwyższej klasy surowiec), nie mogły być w założony sposób obrobione, z czym zegarmistrze musieli sobie jakoś poradzić. Ubocznym efektem tegoż zdarzenia jest klasyczne perłowanie płyt, którym starano się ukryć brak frezowania, a które teraz może wydawać się zabiegiem ze względów dekoracyjnych z góry założonym. Do dziś toczą się dyskusje przez kogo wykonane koło wychwytowe (bo w pewnym momencie wykonano drugi egzemplarz) pracuje w mechanizmie zamkowego zegara.
Wielka życzliwość i pomoc społeczeństwa dla twórców zegara była oczywista, jednak niektórzy z zegarmistrzów poszukując wsparcia dla wykonania przypadających im elementów zegara spotykali się także z odmową. Była ona spowodowana działaniami pana Szymońskiego, który przedtem, czasami w tych samych miejscach zamawiał już elementy dla swojego zegara zamkowego. Wszystkie wykonane w opisanym powyżej systemie części składowe, musiały być zmontowane i musiały dobrze ze sobą współpracować. Jeszcze po 40 latach profesor Mrugalski wskazał pani Katarzynie Wierzbickiej (zegarmistrzowi i córce zegarmistrza z Zespołu), którą dźwignię mechanizmu bicia wykonał jej ojciec, bo wykonując ją bardzo solidnie nie przewidział, że ustawienie dźwigni trzeba będzie korygować dla odpowiedniej współpracy w zmontowanym mechanizmie. Zmiana położenia dźwigni w stosunku do koła nie byłaby problemem, gdyby nie zbyt solidne wykonanie tego elementu. Wszystkie prace montażowe mechanizmu Zespół Budowy Zegara wykonywał w pomieszczeniu (suterynie) budynku na ulicy Bugaj 14, przekazanym do użytkowania na ten właśnie cel. W tym miejscu, przez kilka miesięcy, o godzinie 19-tej (po zamknięciu swoich własnych zakładów usługowych) spotykali się członkowie Zespołu i pracowali nad zegarem do późnych godzin nocnych. Dzięki odręcznym notatkom zapisanym na rysunkach złożeniowych wiszących wówczas na ścianie pomieszczenia (dziś złożonych w archiwum Zamku Królewskiego) wiadomo, że mechanizm chodu zegara po raz pierwszy uruchomiono w dniu 4 maja, a mechanizmy bicia w dniu 20 czerwca 1974 roku.
O ile przebieg prac nad wykonaniem mechanizmu i wiele związanych z tymi pracami ciekawych wydarzeń jest, dzięki aktywności wspominanego tutaj często profesora Mrugalskiego wielokrotnie i doskonale opisanych, to także trudna część prac – przebiegająca w hangarach Nadwiślańskiej Jednostki MSW na ulicy Podchorążych, nad wykonaniem tarcz, nie ma już tak bogatej historiografii. Znane dziś fakty są zebrane i opublikowane ponownie dzięki zaangażowaniu… profesora Mrugalskiego. Szkoda, bo z krótkiego, ustnego przekazu kierującego tymi pracami pana Jana Stefanka wiadomo, że przykładowo, już choćby wybór sposobu złocenia wywołał dyskusję i konieczność praktycznego zaprezentowania efektów różnych technik, by można było podjąć odpowiednią decyzję. Stalowe szkielety czterech tarczy zostały pokryte blachą miedzianą, z następnie zgodnie z dokumentacją zamocowano na nich złocone okręgi, cyfry i rozetki. W środkowej części każdej z tarcz umieszczono także pozłocony wizerunek słońca, przy czym każda z jego czterech twarzy ma inny wyraz. Są na nich przedstawione: smutek, obojętność, uśmiech i wesołość. Na etapie wykonywania tarcz i przed ich zamontowaniem zastanawiano się, w jakim kierunku, która z twarzy powinna być skierowana. W takich rozważaniach członków Zespołu, branym pod uwagę był oczywiście aspekt geopolityczny. Jednak już w trakcie samego montażu zapomniano o tej kwestii i w efekcie o umiejscowieniu każdej tarcz zadecydował przypadek. Na złocenia elementów tarcz zużyto łącznie 14 kg złota, które dostarczyła Mennica Państwowa.
Zegar do szerokiego stosowania
Wiadomo było, że konstrukcja nowego zegara będzie „łakomym kąskiem” dla chcących budować zegary mechaniczne zegarmistrzów. Z drugiej strony mechanizm zegara przeznaczony na Zamek Królewski miał być dziełem niepowtarzalnym. Do tego, nie wszystkie potencjalnie budowane zegary, tak jak ten zamkowy, miałyby mieć bicie kwadransów, czy nawet godzin.
Już na etapie projektowania, budowniczowie zegara wzięli wszystkie te aspekty pod uwagę. Z tego powodu mechanizm zegara ma konstrukcję modułową. Centralną – tę najważniejszą – odpowiedzialną za chód zegara, drugą – związaną z biciem godzin i trzecią – kwadransów. Zaplombowana dokumentacja zegara, z informacją o zakazie jej wykorzystania do wykonania innego zegara została złożona w Archiwum Zamku Królewskiego. Wykonano także dokumentację techniczną zmniejszonej wersji mechanizmu zegarowego. Dzięki temu, już w krótkim czasie po zakończeniu budowy zegara zamkowego, nowe – doskonałej jakości mechanizmy otrzymały bardzo ważne dla nas Polaków zegary. Pierwszy mechanizm – przygotowywany dla Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie w trybie awaryjnym dotarł do Kościoła Polskiego na Kahlenbregu (na wzgórzu, z którego bitwą wiedeńską kierował król Jan III Sobieski), a dopiero kolejny trafił do Szczecina. Większą liczbę zegarów wykonano w wersji najprostszej – bez bicia. Mechanizmy takie znajdziemy choćby na Ratuszu w Piasecznie czy w zegarze kwiatowym przy Pałacu Kultury. Niestety w ostatnim czasie, przez ponad 20 lat (do 2012 roku) nie było żadnego zamówienia na wieżowy zegar mechaniczny. Modele elektryczne zdominowały rynek, a co gorsze, często zastępowały one znajdujące się w wcale nie najgorszym stanie zegary mechaniczne. Dopiero dwa lata temu zegar mechaniczny został zamówiony przez indywidualną osobę. W zbudowaniu zegara, konstruktora mechanizmu – zegarmistrza z Pruszkowa – Marka Górskiego wsparł znany warszawski zegarmistrz – Marek Biń, który prowadzi pracownię naprawy zegarów antycznych na ulicy Świętojerskiej. Obydwaj zegarmistrze, mając zamówienie na jeden zegar, wykonali też od razu drugi – by łatwiej znaleźć potencjalnych zainteresowanych. Zegar ten cieszy oczy osób odwiedzających zakład na Świętojerskiej.
Uroczysty dzień
Od kwietnia 1974 roku w sali Muzeum Rzemiosł Artystycznych, którego właścicielem jest Cech ZZOGiB, zostały wystawione dla szerokiej publiczności dzwony zegarowe, a od pierwszych dni lipca znalazł się tam także gotowy i uruchomiony mechanizm zegara. Wspomniane dzwony zostały wykonane w czynie społecznym już w październiku 1973 roku, przez ludwisarza z Węgrowa – pana Antoniego Kruszewskiego z synami Adamem i Andrzejem. W połowie czerwca na Plac Zamkowy zostały przewiezione tarcze zegarowe. Zostały one ustawione obok Kolumny Zygmunta, co pozwoliło licznie przybywającym mieszkańcom stolicy na oglądanie ich z bliska. Pozostało przemieszczenie każdego z tych gotowych już elementów i ich montaż, co nie było wcale łatwą sprawą. Tarcze wymagające specjalnego uchwytu (bo montowane były pod gzymsem) powędrowały tam 26-go i 27-go czerwca. Dzwony i mechanizm były wraz z kopułą wieży, podniesione z powierzchni Placu Zamkowego i umieszczone na swoich miejscach w sobotę 6-go lipca 1974 roku. Operacja ta została przeprowadzona przy użyciu największego ówcześnie dostępnego w Polsce dźwigu samojezdnego „Coles-Centurion” z krakowskiego Mostostalu. Operacja rozpoczęła się już o 4 nad ranem, kiedy dźwig uniósł i osadził na wieży dolną część (podstawę) kopuły, którą natychmiast zamocowano za pomocą śrub zabetonowanych uprzednio w murowanej części wieży. Transportowi mechanizmu z Muzeum Cechowego, który wyruszył stamtąd o godzinie 9 rano, a potem podniesieniu wszystkich elementów i umieszczeniu na swoim miejscu, mimo dość nieprzychylnej pogody, towarzyszyła kilkutysięczne grono warszawiaków, wraz z przedstawicielami władzy i osób zaangażowanych w odbudowę Zamku. Do mechanizmu, tuż przed jego podniesieniem, któraś z Warszawianek przyczepiła wiązankę biało-czerwonych goździków.
Natychmiast po zakończeniu prac związanych z montażem kopuły, członkowie Zespołu przystąpili do uruchomienia mechanizmu. Jako pierwsze, należało przymocować zdjęty przed transportem moduł wychwytu mechanizmu, ustawić mechanizm na specjalnie przygotowanym podeście, przygotować i podłączyć cięgna biegnące do dzwonów, oraz zamocować i załączyć moduł rozdzielający napęd do wskazówek dla wszystkich tarcz. Na wystających z tarcz wałkach, na zewnątrz wieży zamontowano wszystkie pary wskazówek. Od chwili rozpoczęcia montażu mechanizmu na wieży zamkowej, zegarowi towarzyszył specjalny Dziennik, w którym odnotowano wszelkie czynności wykonywane przy tym urządzeniu. W tymże Dzienniku zaznaczone są prace montażowe i sprawdzające, które trzeba było wykonać przed uroczystym uruchomieniem zegara.
Wreszcie nadszedł długo wyczekiwany dzień – 19 lipca 1974 roku. W zegarowym pomieszczeniu znaleźli się wszyscy członkowie Zespołu Budowy Zegara, którzy uczestniczyli w ostatecznym montażu zegara, był reporter „Sztandaru Młodych” oraz oczywiście i jak zwykle w takich sytuacjach – kilku „tajniaków”. Na Placu Zamkowym znaleźli się także przedstawiciele władzy, a w takiej sytuacji służby musiały pilnować, by potencjalny „antysocjalistyczny element” czegoś niespodziewanego nie dokonał. Na chwilę przed godziną 11.15 mechanizm już działał, należało tylko sprząc z nim przekładnię transmisyjną napędzającą wskazówki. Uczynił to wskazany do tej czynności przez członków Zespołu profesor Zdzisław Mrugalski. Jak przekazywał reporter dziennika: „…wokół Kolumny Zygmunta dosłownie nie ma wolnego centymetra…, 11.05… z głośników płynie montaż słowno-muzyczny… [muzyka Chopina], 11.13 Wzmaga się ryk samolotów, łoskot bomb, 11.14 Cisza, 11.15 Wskazówki zamkowego zegara drgnęły. Po 35 latach! Nikt nie kryje wzruszenia…”.
W zegarowym Dzienniku odnotowano: „19 VII 74 r. o godz. 11.15 puszczono w ruch wskazówki zegara i o godz. 12.00 nastawiono wg czasu radiowego”.
Na Królewski Zamek wróciło życie!
Ukochane dziecko Zespołu i jedno z urządzeń zamkowych
Przez kolejne dni, tygodnie i miesiące członkowie Zespołu spotykali się na wieży zamkowej. Zegar wprawdzie działał nienagannie, no chyba, że pracownicy budowlani, którzy kontynuowali budowę Zamku wyjęli z gniazda wtyczkę zasilania, odcinając od prądu silnik podnoszący obciążniki, ale zawsze znalazł się powód do obecności każdej z osób. Odłączenie zasilania zdarzało się wielokrotnie, bo Zamek był cały czas placem budowy, a wyjęcie wtyczki silnika zegara, nie powodowało widocznej natychmiast reakcji urządzenia, więc robotnikom mogło się wydawać, że nie powodują niczego złego. „Ile myśmy czasu tu spędzili” – wspomina profesor Mrugalski – „to było nasze ukochane dziecko, a my – jego wykonawcy tworzyliśmy jedną rodziną”. Obecność na Wieży Zygmuntowskiej, dogląd zegara i spotkanie kolegów – to były ich proste, codzienne obowiązki. Kierownik Zespołu Budowy Zegara – mistrz zegarmistrzowski Władysław Zaleski oraz profesor Mrugalski dobrowolnie podjęli się serwisowania zegara bez wynagrodzenia do przełomu wieku. Dwie wizyty rocznie – to była konieczność wynikająca z potrzeby zmiany czasu z zimowego na letni i z powrotem, jednak opiekunowie, wraz Markiem Gorskim bywali na Zamku Królewskim dużo, dużo częściej. Odwiedziny zegara – to była potrzeba serca. Takiego sentymentu dla zegara nie miały władze Zamku. Tak te z czasów budowy – co można było zrozumieć nawałem pracy, jak i te późniejsze. Te drugie nie miały już żadnego wytłumaczenia. Ułatwieniem dla takiego podejścia było pewnie to, że zegar działał bezawaryjnie. Gdyby myląc czas – mylił warszawiaków, gdyby w taki uciążliwy sposób przypominał o sobie, może wyglądałoby to inaczej. W dziesiątą rocznicę istnienia zegara, sam Zamek Królewski udostępniono zwiedzającym. Dwudziesta rocznica istnienia zegara minęła bez rozgłosu, trzydziesta także. Grono żyjących zegarmistrzów – z tych, których nazwiska uwieczniono na tablicy upamiętniającej Zespół Budowy Zegara – znajdującej się w pomieszczeniu zegarowym zmniejsza się z roku na rok.
Czyżby zegar, którego działanie jest świadectwem życia Zamku, czyżby zegar, który jest niepowtarzalnym już dziełem warszawskich zegarmistrzów, był przez dyrekcję Zamku traktowany, tylko jako jedno z wielu urządzeń technicznych, które w ten, czy inny sposób na Zamek trafiły?
40-lecie budowy zegara
W tym roku mija 40 lat od uruchomienia zegara na zamkowej wieży. To już pewnie ostatnia szansa, by przy okrągłej rocznicy zebrać większe grono osób, z tych – co zegar budowali, tych – co z tego grona jeszcze pozostali. Są nimi – w „tablicowej kolejności”: Zbigniew Cegielski, Marek Górski, Zdzisław Mrugalski, Edward Pielak, Józef Prymas, Jan Stefanek, Władysław Zaleski. Ci którzy już odeszli, a o których pamiętać należy to:
Stanisław Gałązka, Wacław Makowski, Wacław Mandryk, Józef Panasiuk, Juliusz Pazderski, Konrad Smoderek, Mieczysław, Soporek, Zbigniew Wierzbicki, Eugeniusz Wójcik.
W ostatnim czasie w internecie – na portalu Katalog Zegarów Wieżowych (www.katalogzegary.pl), zostały udostępnione nagrania wykonane czterdzieści lat temu. O zegarze rozprawiali znani w całej Polsce Matysiakowie, są głosy budowniczych zegara z pracowni na Bugaju i na wieży Zamku. Warto posłuchać. Lata, które minęły nie zatarły emocji przebijających w wypowiedziach zaangażowanych w budowę osób i ich radości z ukończenia tego wiekopomnego dzieła.
Już od początku tego roku, przedstawiciele Klubu Miłośników Zegarów i Zegarków nakłaniali dyrekcję Zamku do spotkania i uzgodnienia wspólnego działania upamiętniającego okrągłą rocznicę istnienia zegara i jego budowniczych. Zamek z własnej inicjatywy wplótł zaznaczenie tej rocznicy w cykl odbywających się na Zamku Ogrodów Muzycznych. 14 lipca odbył się specjalny koncert, którego temat brzmiał „Zegary – koncert nadzwyczajny”, w jego trakcie rozbrzmiała muzyka „Kwartetu na koniec czasu” Oliviera Messian. Głos zabrali także goście specjalni wieczoru – pani mgr inż. arch. Irena Oborska – główny projektant Wieży Zegarowej oraz profesor Zdzisław Mrugalski. Nic nie wiadomo, by Dyrekcja Zamku zaprosiła kogokolwiek więcej z grona budowniczych zegara.
Na Wieżę Zegarową, by podziwiać mechanizm zegara mogą dostać się jedynie nieliczni. W pracowni zegarmistrzowskiej na Świętojerskiej 1, cały czas stoi zegar wieżowy – ten stworzony ostatnio, wedle planów do komercyjnego, szerokiego stosowania. Warto go obejrzeć dopóki nie znajdzie swojego miejsca na którymś z budynków. Warto zobaczyć, by zdać sobie sprawę, jakiego dzieła dokonali zegarmistrze z Zespołu Budowy Zegara Zamku Królewskiego 40 lat temu.
Władysław Meller
Redaktor naczelny portalu Zegarki i Pasja. www.zegarkiipasja.pl
W opracowaniu wykorzystano artykuł prof. Zdzisława Mrugalskiego „Zegar na wieży Zamku Królewskiego w Warszawie. Wspomnienia uczestnika prac nad restytucją zegara w latach 1972 – 1974” opublikowany w Kronice Zamkowej nr 1-2/2010, s. 149-176…
