Z dziejów cmentarza na Zieleńcu w Komorowie w 1944 r.

Daniel Wolborski

Historia podwarszawskiego miast-ogrodu Komorów (zwanego później Komorów-Wille) wiąże się z osobą jego założyciela – Józefa Markowicza. Jako poseł na sejm wielokrotnie wyjeżdżał za granicę, gdzie zetknął się z ideą miast-ogrodów. Zakładała ona realizację osiedli zamieszkanych przez nie więcej niż 5 tys. osób. Na osiedlach miały znajdować się m.in. kościół, szkoła oraz obiekt sportowo-rekreacyjny

22 listopada 1938 r. odbyło się zebranie Rady Gromadzkiej osiedla Komorów-Wille. Z dokumentów z tego zebrania, przechowywanych dziś w archiwum ksiąg wieczystych przy Sądzie Rejonowym w Pruszkowie, dowiadujemy się, że przewodniczącym Rady był sołtys Stanisław Talmont, a przedmiotem spotkania stało się przejęcie na rzecz wspólnoty gruntów darowanych przez Józefa Markowicza. Była wśród nich była działka nr 21, o powierzchni 15 837 m², przeznaczona na tzw. Zieleniec. Teren ten miał pełnić rolę miejsca rekreacji, odpoczynku, spacerów, spotkań. Wojna pokrzyżowała te plany.

W sierpniu 1944 r. wybuchło Powstanie Warszawskie. Miejscowe władze cywilne i kościelne zdecydowały w tym samym miesiącu o założeniu na Zieleńcu tymczasowego cmentarza dla mieszkańców Warszawy, a przede wszystkim dla pacjentów szpitala św. Rocha w Komorowie, prowadzonego pod auspicjami Rady Głównej Opiekuńczej (Polskiego Komitetu Opiekuńczego). Personel szpitala w Komorowie składał się z 20 pracowników. Na jego czele stał doktor Józef May, internista, lekarz chorób wewnętrznych.

Formalnie erygowanie oraz oficjalne poświęcenie cmentarza miały miejsce w grudniu 1944 r. Akt erekcyjny nie zachował się. Poświęcenia dokonał, w obecności przedstawicieli Rady Głównej Opiekuńczej, kapelan RGO, ksiądz Józef Jakubczyk, ówczesny proboszcz parafii Pęcice.

W latach 2006-2007 fakt istnienia cmentarza na Zieleńcu potwierdził na łamach „Magazynu Parafialnego” – czasopisma parafii komorowskiej – Tomasz Terlecki, badacz dziejów Komorowa. Dodatkowo udało mu się ustalić listę pochowanych na Zieleńcu osób. Podstawą do ich ustalenia stał się dokument znajdujący się w zasobach Archiwum Akt Nowych w Warszawie, noszący datę 9 listopada 1944 r. i tytuł Meldunek z dn. 9 XI 44 w sprawie poszukiwań grobów uchodźców w Komorowie. Dzięki przeprowadzonej ponownie kwerendzie źródłowej udało się zebrać nowe informacje na temat opisywanego cmentarza i osób tam pochowanych.

Cmentarz na Zieleńcu funkcjonował w latach 1944-1952. Jego ogrodzenie stanowiły brzozowe słupki połączone drutami. Po środku znajdował się wysoki krzyż misyjny.

Od września do grudnia 1944 r. na cmentarzu pochowano 36 osób. Wśród nich znaleźli się:

1. Zofia Jaśkiewicz – lat 57, ur. 31 grudnia 1887 r., zamieszkała w Warszawie przy ul. Brzozowej 8. Zmarła na serce 5 września 1944 r. i pochowana została bez trumny jako pierwsza na komorowskim cmentarzu tego samego dnia. Pozostała po niej emerytalna karta likwidacyjna i kwota 266 zł. Pochowana na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 1. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II.
2. Marianna Klim – lat 75, ur. w 1869 r.Przybyła z obozu w Pruszkowie. Zmarła 7 września 1944 r., pochowana baz trumny tego samego dnia na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 3. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II (jako Jalicenia Klinum).
3. Stefan Górecki –lat 57, ur. 10 marca 1887 r., zamieszkały w Warszawie przy ul. Bednarskiej 10. Przybył do Komorowa z obozu w Pruszkowie 6 września 1944 r. Zmarł na serce 8 września. Pochowany bez trumny na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 2.
4. Elżbieta Ślibzak – 5 miesięcy, ur. 20 marca 1944 r., córka Eugeniusza i Reginy z Całków (uchodźcy z Warszawy), rodzice mieszkali w Warszawie przy ul. Powsińskiej 56. Zmarła na niedomaganie serca i została pochowana 19 września 1944 r. na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II (widnieje nazwisko Ślibziak).
5. Cecylia Malinowska – lat 61, ur. w 1883 r., wdowa zamieszkała w Warszawie przy ul. Wolskiej 13/76. Przybyła do Komorowa 9 września 1944 r. Zmarła w szpitalu Rady Głównej Opiekuńczej w Komorowie 24 września i została pochowana tego samego dnia w mogile bez trumny na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 4. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II.
6. Wiesław Słoń – lat 12, ur. w 1932 r., syn Stanisława i Marianny z Kurków, zamieszkały w Warszawie przy ul. Falęckiej 12. Przywieziony z obozu w Pruszkowie jako ranny 29 września 1944 r. Zmarł 30 września. Pochowany na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 5. Ekshumowany w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II.
7. Helena Kamieńska z domu Święszkowska – lat 78, ur. 1 stycznia 1866 r. w miejscowości Boraskie (ziemia łomżyńska), zamieszkała w Warszawie przy ul. Belwederskiej 20. Córka Franciszka i Pauliny z Konopków, wdowa po Michale (Machale). Zmarła 1 października 1944 r. Pochowana na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 6. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II.
8. Kobieta nieznanego imienia i nazwiska – lat 70. Dotarła do Komorowa z pruszkowskiego obozu w stanie całkowitego wyczerpania. Umarła 5 października 1944 r. Pogrzebana została bez trumny na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, w mogile numer 7.
9. Stanisława Smilgius z Rylewiczów – lat 76, ur. w 1868 r. w miejscowości Lepel koło Wilna, córka Apolinarego i Barbary Wańkowiczów, wdowa zamieszkała w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 4. Dotarła do Komorowa z obozu pruszkowskiego 4 października 1944 r. Zmarła 6 października. Pochowana bez trumny na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 8. Przypuszczalnie ekshumowana w maju 1947 r. na jeden z cmentarzy w Krakowie.
10. Józef Albin Chromiński – lat 51, ur. 20 lutego 1893 r. w Siedlcach, syn Michała i Franciszki, zdun zamieszkały w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 29 (Mokotowska 26). Przywieziony z obozu w Pruszkowie jako ranny 4 października 1944 r. Zmarł w szpitalu Rady Głównej Opiekuńczej w Komorowie 7 października i został pochowany bez trumny tego samego dnia na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 9. Ekshumowany w kwietniu 1945 r. Miejsce pochówku nieznane.
11. Witold Kazimierz Adamczewski –lat 34, ur. 5 marca 1910 r., urzędnik firmy „Społem”, zamieszkały w Warszawie przy ul. Wilczej 19. Przywieziony z obozu w Pruszkowie jako ranny 4 października 1944 r. Zmarł w szpitalu Rady Głównej Opiekuńczej w Komorowie 8 października lub 9 października. Pochowany na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 10. Ekshumowany w 1952 r. na cmentarz Powązkowski (Stare Powązki) – kw. 141, rz. 5, gr. 28.
12. Józef Roman Aleksander Kwaśniewski – lat 57, ur. 21 lutego 1887 r. w Białej Podlaskiej, syn Aleksandra i Emilii z Erfurtów, przemysłowiec zamieszkały w Warszawie przy ul. Tucholskiej 25. Pozostawił żonę Zofię z domu Lalka. Przybył do Komorowa jako ranny 1 października 1944 r. Zmarł w szpitalu Rady Głównej Opiekuńczej w Komorowie 8 października. Pochowany na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 11. Ekshumowany w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II.
13. Maurycy Józef Maciej Mikułowski –lat 65 (podawany jest także wiek 68 lat), ur. 24 lutego 1879 r., emerytowany urzędnik zamieszkały w Warszawie przy ul. Solec 36. Do Komorowa trafił z obozu pruszkowskiego 8 października 1944 r. Zmarł w szpitalu Rady Głównej Opiekuńczej w Komorowie 9 października i pochowany został tego samego dnia na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 12. Ekshumowany w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II (widnieje jako Maciej Mikulski).
14. Jadwiga Florentyna Górska z domu Janowicz (błędnie podawane imię Klementyna) –lat 73, ur. 15 października 1871 r., zamieszkała w Warszawie przy ul. Wilczej 52. Dotarła do Komorowa przez obóz w Pruszkowie 2 października 1944 r. Zmarła 11 października. Pochowana na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 13. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera A-S rząd I (widnieje jako Jadwiga Górska z domu Janowicz, lat 75).
15. Franciszka Kraska z domu Kowalska –lat 74, ur. 3 października 1870 r. w Bykach (powiat gostyniński), zamieszkała w Warszawie przy ul. Pańskiej 111. Przybyła z obozu pruszkowskiego. Zmarła 13 października 1944 r. Pozostawiła 938 zł. Pochowana na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 14. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-L rząd II (widnieje wiek – lat 72).
16. Janina Bogacka z domu Chruścińska – lat 45, ur. 22 grudnia 1899 r.,mieszkanka warszawskiej dzielnicy Koło. Przybyła do Komorowa z obozu w Pruszkowie. Zmarła 13 października 1944 r. Pochowana bez trumny na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 15. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II.
17. Edward Lütz – lat 59, ur. 29 listopada 1885 r., urzędnik Banku Emisyjnego w Warszawie, zamieszkały w Warszawie przy ul. Wspólnej 59. Trafił do Komorowa przez obóz pruszkowski. Zmarł 13 października 1944 r. Pochowany na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 16 lub 19. Ekshumowany w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-L rząd I (widnieje nazwisko Lutz).
18. Brak danych.
19. Bronisław Moliński – lat 74, ur. 15 września 1870 r. w Ruścu (powiat Łask), emerytowany urzędnik, zamieszkały w Warszawie przy ul. Nowogrodzkiej 9. Przybył z obozu pruszkowskiego. Zmarł i został pochowany 14 października 1944 r. na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 19. Ekshumowany w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II.
20. Aleksander Ludwik Janowski – lat 78, ur. 2 października 1866 r.,profesor, geograf, „ojciec polskiego krajoznawstwa”. Współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, autor wielu publikacji. Zamieszkały w Warszawie przy ul. Wspólnej 16. Do Komorowa trafił z obozu w Pruszkowie 2 października 1944 r. Zmarł 14 października i pogrzebany został bez trumny tego samego dnia. Pochowany na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 19. Ekshumowany 17 października 1947 r. na cmentarz Powązkowski (Stare Powązki) – Aleja Zasłużonych, rz. 1, gr. 52, 53.
21. Bronisława Józefa Chodowiec z domu Tchórzewska – lat 87 (podawany jest także wiek 95 lat), ur. w 1857 r. w Krzesku, parafia Zbuczyn (powiat siedlecki). Córka Antoniego i Joanny z Podniesińskich, wdowa zamieszkała w Warszawie przy ul. Genewskiej 5. Do Komorowa dotarła przez pruszkowski obóz 4 października 1944 r. Zmarła 15 października i pochowana została bez trumny następnego dnia na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 31.
22.  Emilia Rabczuk –lat 74, ur. w 1870 r. Przybyła do Komorowa z obozu w Pruszkowie. Zmarła i pochowana 15 października 1944 r. na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 20. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II (widnieje nazwisko Rabczak).
23. Eugenia Skąpska z domu Jeleńska –lat 68, ur. 5 listopada 1876 r. w Malatach (powiat wileński), córka Bolesława, zamieszkała w Warszawie przy ul. Asfaltowej 12. Jej mężem był inż. Franciszek Skąpski (lat 63, ur. w 1881 r.). Zmarła 14 października 1944 r. i została pochowana została dnia następnego na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 21. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-L rząd II (widnieje napis: z domu Jelieńska).
24. Helena Studencka – lat 56, ur. 27 kwietnia (maja?) 1888 r. w Dortmundzie, córka Adolfa i Reginy Lewińskiej, pochodząca z Włocławka, pracownica biura firmy „Brun”. Przybyła przez obóz pruszkowski. Pochowana 16 października 1944 r. bez trumny na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 22. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II (widnieje nazwisko Studenska).
25. Władysława Czyżewska –lat 62, ur. w 1882 r. Dotarła do Komorowa przez obóz w Pruszkowie. Zmarła i pogrzebana 16 października 1944 r. Pochowana bez trumny na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 23. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II.
26. Anna Maria Józefa Krasuska – lat 61, ur. 28 marca 1883 r. w Bielsku-Białej, ortopeda, zamieszkała w Warszawie przy ul. Siennej 76. Przybyła z obozu pruszkowskiego. Zmarła l7 października 1944 r. Pochowana na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 30.
27.  Wiktoria Bożek – lat 74, ur. w 1870 r., zamieszkała w Warszawie przy ulicy Marszałkowskiej. Przybyła do Komorowa 2 października 1944 r. Pochowana 22 października na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 29.
28.  Joanna z Radwańskich Nitecka – lat 68, ur. 24 maja 1876 r. w Ozorkowie (powiat łęczycki), córka Wojciecha i Marii z Kryszczyńskich. Właścicielka fabryki materiałów izolacyjnych, zamieszkała w Warszawie przy ul. Obozowej 20. Trafiła do Komorowa z obozu pruszkowskiego 29 września 1944 r. i tu zmarła 24 października. Pochowana na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 28.
29.  Karol Przybylski – lat 90, ur. w 1854 r., zamieszkały w Warszawie przy ul. Chmielnej 98 (przypuszczalnie może chodzić o Karola Przybylskiego, jednego z pierwszych reżyserów polskiej kinematografii początków XX w. i wydawcę książek dla dzieci). Przybył z obozu pruszkowskiego 18 października 1944 r. Zmarł 27 października. Pochowany na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 27.
30. Stanisław Frey –lat 72, ur. 26 lipca 1872 r. w Kijowie, syn Michała i Konstancji z domu Hansenplatz. Elektromechanik zamieszkały w Warszawie przy ul. Drużbackiej 11. Przybył przez obóz w Pruszkowie 12 października 1944 r. Zmarł 26 października Pozostawił żonę Feliksę z Kulikowskich.Pochowany na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 26.
31. Eugenia Bronisława Jeziorańska z domu Lipińska – lat 55, ur. 15 listopada 1889 r. w Warszawie, córka Władysława i Ludwiki z Heinrichów. Zamieszkała w Warszawie przy ul. Szustra 70. Przybyła z obozu pruszkowskiego. Zmarła 28 października 1944 r. Pochowana na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 25.
32.  Tomasz Matuszewski – lat 69, ur. w 1875 r. w Kutnie, zamieszkały w Warszawie przy ul. Księdza Felińskiego 83. Przybył do Komorowa 4 października 1944 r. Zmarł 31 października. Pochowany na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 24.
33. Wacław Michał Mazurek – lat 73, ur. 19 sierpnia 1871 r. (1891 r.) w Bełżycach (powiat lubelski), zamieszkały w Warszawie przy ul. Rakowieckiej 47.Zmarł w Komorowie 1 listopada 1944 r. Pochowany na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 32/33. Ekshumowany w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II.
34. Czesław Stanisław Jarczyński – lat 44, ur. 30 stycznia 1900 r. w Kamieńczyku (powiat radzymiński), syn Franciszka i Marii z Sapkiewiczów. Urzędnik zamieszkały w Warszawie przy al. Niepodległości 151. Pozostawił żonę Zofię Zdzisławę z Pokorskich. Zmarł na zapalenie płuc 26 listopada 1944 r. Pochowany na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 35. Ekshumowany w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II.
35. Maria Ludwika Włodarczyk z domu Maciejowska –lat 70, ur. 24 października 1874 r., emerytka zamieszkała w Warszawie przy ul. Kobielskiej 88/92. Pochowana 31 listopada 1944 r. na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille, mogiła 34. Ekshumowana w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II.
36.  Karol Konstanty Aleksander Berger – lat 64, ur. w 1880 r. w Warszawie, syn Karola i Aleksandry z Dudzińskich. Dyrektor hotelu, wdowiec. Zmarł w Komorowie 26 grudnia 1944 r. Przypuszczalnie pochowany na cmentarzu Rady Głównej Opiekuńczej na Zieleńcu, Komorów-Wille. Ekshumowany w lutym 1952 r. na cmentarz Powstańców Warszawy, kwatera B-S rząd II.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej 25 ciał ekshumowano i pochowano w większości na cmentarzu Powstańców Warszawy na Woli. Dwie osoby zostały pochowane na cmentarzu Powązkowskim (Stare Powązki), jedna w Krakowie, miejsce pochówku jednej nie jest znane. Co do losu pozostałych 11 ciał źródła milczą. Nie można wykluczyć, że rację ma Tomasz Terlecki, który twierdzi, że „cmentarz nie był nigdy oficjalnie zlikwidowany, co jest o tyle istotne, że może wskazywać, iż nie wszystkie osoby na nim pochowane zostały ekshumowane. Dodatkowym dowodem, że cmentarz nie był zlikwidowany, są dwa fakty. Po pierwsze – że budynek budowanej w końcu lat 60. szkoły zaplanowany został dokładnie tak, by nie naruszył obszaru cmentarza. Po drugie – przypadkowe osunięcie się wykopu fundamentowego budowanej szkoły odsłoniło niespodziewanie szczątki jednego z nieekshumowanych [!] pochówków” (A jednak święte, „Magazyn Parafialny”, nr 1 (71) z 18 lutego 2007).

Obecnie jedynym śladem istnienia cmentarza na Zieleńcu jest głaz upamiętniający miejsce pochówku Aleksandra Ludwika Janowskiego – geografa, podróżnika, współzałożyciela Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Głaz ten znajduje się na terenie szkoły i został uroczyście odsłonięty w 1971 r.

Literatura i źródła (wybrane): Z. Kowalewicz, Józef Markowicz i jego rodzina w Komorowie, Komorów 2014 (http://www.komorow.pl/o-komorowie/jozef-markowicz-i-jego-rodzina-w-komorowie); L. Kulczyńska-Pilich, Historia kościoła w Komorowie (strona komorow.mkw.pl); M. Wiśniewska, M. Sikora, Szpitale powstańczej Warszawy, Warszawa 1991; Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po Powstaniu 1944, t. 4, opr. J. Kazimierski, D. Skorwider, R. Śreniawa-Szypowski, Warszawa 1994; Rejestr pochówków cmentarza Powstańców Warszawy na Woli; Raptularze zgonów parafii Pęcice 1943-1945; Księgi zmarłych parafii Pęcice 1921-1945; Unikat aktów, urodzeń, ślubów i zgonów w parafii Pęcice od roku 1946 do 1953 włącznie; Lista ekshumowanych na terenie Warszawy w latach 1945-1947, syg. 455/163 (Archiwum Państwowe m.st. Warszawy); Ewidencja cmentarza Powązkowskiego (Stare Powązki); Rada Główna Opiekuńcza, zespół 125, teczka 1999 (Archiwum Akt Nowych); Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po Powstaniu 1944, t. 4; „Biuletyn Informacyjny PTTK”, 1964, nr 69; A. Zwolska, Flirt z Eskulapem i Melpomeną, Puszczykowo 1996.